Η καθημερινότητα μας υπενθυμίζει πόσο σημαντική είναι η γνώση της ιστορίας. Αυτό δεν ισχύει μόνο για όσους από εμάς βιώνουμε την εμπειρία της περιφέρειας, αλλά βρίσκει εφαρμογή και ευρύτερα, ειδικά όταν εξετάζουμε τις παγκόσμιες τάσεις. Επανειλημμένως συναντάμε πολιτικές πρακτικές που έχουν αποδειχθεί αντιπαραγωγικές και κοινωνικά επιβλαβείς. Η ιστορία μπορεί να μην επαναλαμβάνεται, αλλά τα λάθη επαναλαμβάνονται,  και αυτό θυμίζει μια κυκλική επιστροφή στο σημείο απ’ όπου ξεκινήσαμε. Με το διαρκές ερώτημα, για πόσο καιρό;

Δεν είναι τυχαίο ότι οι εμπειρίες δεν μας διδάσκουν αρκετά για τις χρήσιμες και στοχευμένες λύσεις. Παρότι αυτό οφείλεται σε πολλούς λόγους, η εξήγηση εν μέρει βρίσκεται και στον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται η ιστορία. Και φαίνεται ότι το πρόβλημα θα καταστεί ακόμα πιο περίπλοκο καθώς η μάθηση (στο πλαίσιο της αυτομόρφωσης) μεταφέρεται στον ψηφιακό κόσμο, όπου ακόμη δεν υπάρχουν επαρκείς αυθεντίες στον τομέα της ιστορικής επιστήμης, και οι προκαταλήψεις αναπαράγονται ακόμη πιο γρήγορα και πιο εύκολα.

Εμείς οι ιστορικοί εργαζόμαστε εδώ και πολύ καιρό για τη βελτίωση των μεθοδολογικών προσεγγίσεων στη σύγχρονη μελέτη της ιστορίας, αλλά αυτή η εργασία απέχει από τις σύγχρονες ψηφιακές ανάγκες των νέων γενεών. Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο από το γεγονός ότι η ιστορία είναι μία από τις πλέον κακοποιημένες επιστήμες και βρίσκεται σε συνεχή διαπάλη με τις κυρίαρχες εθνικιστικές πολιτικές. Και τώρα αυτός ο αγώνας πρέπει να επεκταθεί στον ψηφιακό χώρο − αυτό συνιστά μια νέα δυσκολία, αλλά και μια ευκαιρία να καταστεί δυνατή η σύγχρονη προσέγγιση ιστορικών θεμάτων σε εκδημοκρατισμένους χώρους (όσο δημοκρατικός μπορεί να είναι ένας αλγόριθμος!) και, κυρίως, να δοθούν συναφείς απαντήσεις σε νέα-παλιά ερωτήματα στον κόσμο της ψηφιακής αλληλεπίδρασης. Αν δεν το κάνουμε εμείς, θα το κάνει η τεχνητή νοημοσύνη. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η τεχνητή νοημοσύνη μαθαίνει μόνο από το ψηφιακό περιεχόμενο. Το συμπέρασμα είναι αυτονόητο.

Πέραν όλων αυτών, ένα άλλο στοιχείο περιπλέκει το έργο μας. Ο τρόπος με τον οποίο εξακολουθεί να γράφεται και να διαβάζεται η ιστορία στην περιοχή επηρεάζεται από εθνικιστικές πολιτικές και είναι (υπερ)φορτωμένος με εθνικά αφηγήματα· ως εκ τούτου, η ιστορία είναι ένα κέλυφος χωρίς νόημα. Είναι ένας εθνικός τόπος – σχεδιασμένος έτσι ώστε να αναπαράγεται χωρίς αμφισβητήσεις.  Και δεν είναι τυχαίο ότι ένας μαθητής ή μια μαθήτρια που αντιλαμβάνεται τις διαδικασίες και μπορεί να συσχετίσει παρόμοια μοτίβασε διαφορετικές χώρες και διαφορετικές εποχές μπορεί να θέσει ερωτήματα σχετικά με την κοινωνία στην οποία ζει. Η ελλειμματική προσοχή των νέων δεν είναι απαραίτητο να παρεμποδίζει την ποιοτική μάθηση, παρά τα συχνά παράπονα των δασκάλων – απλώς απαιτεί από εμάς διαφορετικές προσεγγίσεις στη διδασκαλία και παρουσίαση των ιστορικών αφηγημάτων. Ο ψηφιακός κόσμος μάς δίνει εδώ αμέτρητες ευκαιρίες και γι’ αυτό μπαίνουμε με τόλμη σε ένα πεδίο που μας ανήκει εξίσου − η σύγχρονη εποχή μάς καλεί όλους να προσαρμοστούμε στις νέες ανάγκες.

Με γνώμονα τις σύγχρονες κοινωνικές ανεπάρκειες, οι νέες προσεγγίσεις (αν είναι καν νέες!) γίνονται όχι μόνο ανάγκη, αλλά και επιταγή. Το πρόγραμμα Κοινά Βιβλία Ιστορίας (jointhistory.net) αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βήματα για να ενοποιηθεί η κατανόηση της ιστορίας των κοινών χώρων. Διότι ο χώρος και οι ιστορικές διαδικασίες μάς συνδέουν όλους σε ένα ενιαίο σύνολο, ενώ οι εθνικές σκοπιμότητες μάς χωρίζουν σε διακριτά, ασύνδετα, αντιμαχόμενα στρατόπεδα.

Έξι βιβλία που συντάχθηκαν έτσι ώστε ένας έμπειρος καθηγητής ιστορίας να μπορεί να τα χρησιμοποιήσει στην τάξη και να βελτιώσει σημαντικά την ποιότητα της διδασκαλίας, διατίθενται επίσης για ανεξάρτητη χρήση από τους μαθητές − κάθε ιστορική ενότητα μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή αν εξοικειωθούν και με τις ιστορικές πηγές των λαών που παραλείπονται από την εθνική προοπτική. Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι ότι όλα τα εγχειρίδια είναι διαθέσιμα στις τοπικές γλώσσες, γεγονός που διευκολύνει την ανάγνωση και την κατανόηση.

Πώς λειτουργεί η διαδικασία στην πράξη; Ένα παράδειγμα από το εγχειρίδιο που αφορά την ανάδυση των εθνικών κρατών στα Βαλκάνια. Στα εθνικά προγράμματα σπουδών, έχουμε διαρκή εξύμνηση της εθνικής απελευθέρωσης. Η γέννηση ενός νέου έθνους-κράτους προβάλλεται σε έντονη αντίθεση με το δύσκολο παρελθόν, γεγονός που καθιστά την απελευθέρωση πιο μεγαλειώδη και τις μεθόδους αγώνα σε αυτή τη διαδικασία απόλυτα νόμιμες και αξιοθαύμαστες. Σε μια τέτοια εξιδανικευμένη αφήγηση, δεν υπάρχει χώρος για τις προσδοκίες άλλων λαών που βιώνουν το πεπρωμένο τους ως εξίσου μεγαλειώδες και επίλεκτο. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οι άλλοι λαοί και οι φιλοδοξίες τους δεν γίνονται αυτονόητα μέρος της ίδιας διαδικασίας, αλλά εμπόδιο. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται εθνικές προκαταλήψεις, οι οποίες στη συνέχεια δικαιολογούνται επί γενεές και γίνονται μέρος ενός συνόλου που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση.

Είναι πολλά τα παραδείγματα, και τα Κοινά Βιβλία Ιστορίας εκκινούν διαρρηγνύοντας τις παγιωμένες αφηγήσεις και ανοίγοντας χώρο για την κατανόησή τους από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Διευρύνοντας το πλαίσιο για την κατανόηση της ιστορικής πραγματικότητας, καταλαβαίνουμε καλύτερα τον κόσμο γύρω μας. Σε έναν κόσμο με κατανόηση, υπάρχει λιγότερο περιθώριο για προκατάληψη, χειραγώγηση και καταστρατήγηση. Από τώρα και στο εξής, τα βιβλία είναι διαθέσιμα και στον ψηφιακό κόσμο και η αλληλεπίδραση με τους ιστορικούς έχει καθιερωθεί μέσω διαφόρων καναλιών στα κοινωνικά δίκτυα. Με αυτόν τον τρόπο, συμβάλλουμε ώστε το ποιοτικό ιστορικό περιεχόμενο να φτάσει στις νέες γενιές μέσα από μια διαδραστική προσέγγιση και άμεση επαφή ακριβώς εκεί όπου περνούν τον περισσότερο χρόνο τους. Έτσι, ο κύκλος του εκδημοκρατισμού της γνώσης κλείνει (ή ανοίγει!), αφήνοντας ταυτόχρονα τους μη διαδικτυακούς χώρους και τα εθνικιστικά προγράμματα σπουδών. Ο 21ος αιώνας θα είναι ένας αιώνας προκλήσεων. Αλλά εμείς είμαστε έτοιμοι.

Sanja Radović

Η συγγραφέας είναι ιστορικός και συνεργάτιδα του προγράμματος Κοινά Βιβλία Ιστορίας.